Η ελιά ήταν ανέκαθεν ένα δέντρο με τεράστια ιστορική αλλά και οικονομική σημασία για τη χώρα μας. Είναι γνωστή από τους αρχαιότατους χρόνους, και πιθανότατα κατάγεται από το χώρο της ανατολικής Μεσογείου. 

Η ελιά ευδοκιμεί σε περιοχές με μεσογειακό εύκρατο κλίμα που χαρακτηρίζεται από ήπιους, υγρούς χειμώνες και ζεστά καλοκαίρια. Οι ιδανικότερες θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια της άνθησης και της καρπόδεσης είναι γύρω στους 20°C. Αν και η ελιά είναι ανθεκτική και δίνει καρπό σε φτωχά και ξερά εδάφη, ευδοκιμεί καλύτερα σε βαθιά γόνιμα εδάφη που παρουσιάζουν καλή αποστράγγιση.

Η λατινική της  ονομασία είναι Olea europaea (Ελιά η Ευρωπαϊκή) και ανήκει στην οικογένεια Oleaceae.Οι σημαντικότερες ποικιλίες των καλλιεργούμενων ελιών στην Κύπρο είναι: Κυπριακή λαδοελιά, Κορωνέικη, Αμφίσσης, Καλαμών, Μανζανίλο, Πικουάλ.

Τα κυριότερα προϊόντα που παράγονται από την καλλιέργεια της ελιάς είναι το ελαιόλαδο και οι βρώσιμες ελιές.  Η καλλιέργεια της ελιάς χαρακτηρίζεται από παρενιαυτοφορία, δηλαδή μια χρονιά μεγάλης καρποφορίας και παραγωγής ακολουθείται από μία χρονιά μικρότερης παραγωγής.

Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότεροι ελαιοπαραγωγοί εξετάζουν το ενδεχόμενο μετάβασης από συμβατικές μεθόδους καλλιέργειας σε βιολογική καλλιέργεια ελαιόδεντρων και παραγωγή έτσι βιολογικού ελαιόλαδου ή βρώσιμης ελιάς κατόπιν πιστοποίησης.  Αυτό συμβαίνει κυρίως επειδή ορισμένοι επιτυχημένοι παραγωγοί βιολογικού ελαιόλαδου επιτυγχάνουν πολλαπλάσιες τιμές για το προϊόν τους, σε σύγκριση με το ελαιόλαδο συμβατικής καλλιέργειας.

Φιλοσοφία και βασικές αρχές στη βιολογική καλλιέργεια ελιάς

Σαν γενική φιλοσοφία, ο μελλοντικός βιοκαλλιεργητής χρειάζεται να κατανοήσει πλήρως την έννοια ενός κλειστού φυσικού συστήματος (με τις ελάχιστες δυνατές εισροές και εκροές) και να προσπαθήσει να αντιμετωπίζει έτσι τον ελαιώνα, όπου αυτό είναι δυνατό, δίνοντας προτεραιότητα στα συστατικά που ήδη έχει. Με αυτό εννοούμε ότι ο βιολογικός ελαιώνας αντιμετωπίζεται σαν ένα ξεχωριστό οικοσύστημα όπου υπάρχουν πολύ λίγες εισροές και εκροές, και τα περισσότερα στοιχεία ανακυκλώνονται εντός του ελαιώνα, εξασφαλίζοντας αειφορία.

Αποφεύγεται έτσι η ανάγκη προσθήκης χημικών λιπασμάτων, που έτσι και αλλιώς δεν επιτρέπεται στη βιολογική γεωργία. Έχουμε δηλαδή τις ελάχιστες δυνατές εισροές και εκροές και προωθούμε την ανακύκλωση των στοιχείων εντός του ελαιώνα.

Η βιολογική καλλιέργεια της ελιάς ενθαρρύνει τους παραγωγούς στη χρήση των τοπικών ποικιλιών με στόχο την διατήρηση της βιοποικιλότητας,αλλά το πιο σημαντικό είναι πως είναι ανθεκτικές στις ιδιαίτερες εδαφοκλιματικές συνθήκες της συγκεκριμένης περιοχής.

Βασικές προϋποθέσεις ώστε ένας ελαιοπαραγωγός να ενταχθεί στο σύστημα ελέγχου και πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων

Αρχικά, ένας ελαιοπαραγωγός, που επιθυμεί να ασχοληθεί με τη βιολογική γεωργία θα πρέπει να γνωρίζει τις απαιτήσεις των  κανονισμών της Ε.Ε  834/2007, 889/2008 και 1235/2008 οι οποίες και εφαρμόζονται  σε όλα τα στάδια παραγωγής, παρασκευής και διανομής των προϊόντων. Έπειτα  χρειάζεται  να συνάψει γραπτή σύμβαση με έναν οργανισμό ελέγχου και πιστοποίησης (ΟΕ&Π), αδειοδοτημένο από το κράτος. Ο ΟΕ&Π ελέγχει και  πιστοποιεί την τήρηση των κανονισμών  της βιολογικής γεωργίας. Αυτό επιτυγχάνεται  μεταξύ άλλων κατόπιν προγραμματισμένων αλλά και αιφνίδιων επισκέψεων στον αγρό.

 Περίοδος μετατροπής

Με την υπογραφή της σύμβασης με τον ΟΕ&Π ξεκινάει και η περίοδος μετατροπής της μονάδας.

Για να μπορέσει να χαρακτηριστεί  ως βιολογικό το προϊόν της ελιάς θα πρέπει να έχει μεσολαβήσει μια περίοδος τουλάχιστον τριών ετών πριν από την πρώτη συγκομιδή βιολογικών προϊόντων.

Τοποθεσία ελαιώνα

Σε περιπτώσεις που ο ελαιώνας συνορεύει με συμβατικές καλλιέργειες, ο παραγωγός χρειάζεται να πάρει κάποια αποτελεσματικά μέτρα, όπως η ενημέρωση των παραγωγών της περιοχής ή και ταμπέλες με αναφορά στον βιολογικό τρόπο παραγωγής ώστε να υπάρχει η σχετική ενημέρωση. Ο βιοκαλλιεργητής χρειάζεται να έχει τακτική επικοινωνία με τους παραγωγούς της περιοχής για να περιορίσει την πιθανότητα επιμόλυνσης της καλλιέργειάς του.        

Κλάδεμα

Ένας σημαντικός παράγοντας μιας βιολογικής ελαιοκαλλιέργειας είναι το κλάδεμα. Είναι απαραίτητο, διότι μειώνει την πιθανότητα προσβολής των φυτών από ασθένειες και εχθρούς παρέχοντας σωστό αερισμό στο δέντρο. Εκτός από τον αερισμό, εξασφαλίζει και τον φωτισμό της κόμης. 

Τα δέντρα με κατάλληλο κλάδεμα μπορούν να διατηρηθούν σε ένα κανονικό ύψος, έτσι ώστε να διευκολύνονται οι καλλιεργητικές πρακτικές όπως η συγκομιδή. Κάθε χρόνο εφαρμόζεται κλάδεμα καρποφορίας στα δέντρα, ενώ στα νεαρά δενδρύλλια είναι απαραίτητη η εφαρμογή του κλαδέματος διαμόρφωσης έτσι ώστε να αποκτήσουν ανθεκτικό σκελετό. Τέλος, το σωστό κλάδεμα θεωρείται απαραίτητο για την μείωση του φαινομένου της παρενιαυτοφορίας. 

Λίπανση

Η κατάλληλη γονιμότητα του εδάφους είναι σημαντική για την ανάπτυξη του δέντρου και για την αποφυγή πάσης φύσεως τροφοπενίας. Κυρίως το άζωτο, αλλά και το φώσφορο και το κάλιο είναι απαραίτητα στοιχεία στα στάδια της βλαστικής ανάπτυξης του φυτού. Δεδομένου ότι δεν επιτρέπονται τα συμβατικά λιπάσματα, για να καλυφθούν οι απαιτήσεις της ελιάς σε θρεπτικά στοιχεία, μπορούν να εφαρμοστούν οι ακόλουθες τεχνικές: 

Η χλωρή λίπανση

Η χλωρή λίπανση ξεκινάει με τη σπορά κάποιου ετήσιου ή πολυετούς φυτού (βίκος, μηδική, κτηνοτροφικό κουκί) εντός του ελαιώνα, Η μέθοδος αυτή βελτιώνει την γονιμότητα του εδάφους και την εδαφική δομή. Αυξάνει την  απορρόφηση του νερού και την ικανότητα συγκράτησης της εδαφικής υγρασίας. Επίσης, η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται και για την καταπολέμηση των ζιζανίων. Επειδή τα φυτά αυτά απορροφούν σημαντικές ποσότητες  θρεπτικών στοιχείων, η ενσωμάτωση τους στο έδαφος προσδίδει στα φυτά άμεσα διαθέσιμα θρεπτικά στοιχεία. Σε περίπτωση που ο παραγωγός προχωρήσει σε χλωρά λίπανση, είναι απαραίτητο να χρησιμοποιήσει πολλαπλασιαστικό υλικό βιολογικής προέλευσης. Σε περιπτώσεις έλλειψης πιστοποιημένου βιολογικού πολλαπλασιαστικού υλικού επιτρέπεται να χρησιμοποιήσει μη βιολογικό σπόρο για σπορά, υπό τον όρο ότι δεν υποβάλλεται σε επεξεργασία με άλλα προϊόντα φυτοπροστασίας και εκδίδεται άδεια παρέκκλισης από την Αρμόδια Αρχή για τη χρήση των σπόρων προ της σποράς.

Η κομποστοποίηση

Η κοµποστοποίηση είναι µια φυσική διεργασία, στην οποία οι συγκεκριμένες ομάδες μικροοργανισμών, όπως βακτήρια και μύκητες, μετατρέπουν τις οργανικές ουσίες σε χουμικές. Το αποτέλεσμα αυτής της διεργασίας είναι το κοµπόστ που αποτελείται από µίγµα οργανικής ουσίας, θρεπτικών συστατικών και ιχνοστοιχείων. Είναι ένας τρόπος φυσικής λίπανσης µε εξαιρετικές εδαφοβελτιωτικές ιδιότητες.

Η χρήση της κοπριάς

Ένας άλλος τρόπος οργανικής λίπανσης είναι η χρήση της κοπριάς. Συνήθως χρησιμοποιείται κοπριά των ζώων που προέρχονται από βιολογικές φάρμες ή από ζώα που εκτρέφονται βιολογικά. Η κοπριά πρέπει να είναι καλά χωνεμένη και μπορεί να εφαρμοστεί γύρω από τα δέντρα. Η συνολική ποσότητα ζωικής κόπρου, που διασπείρεται στην εκμετάλλευση πρέπει να μην υπερβαίνει τα 170 χιλιόγραμμα αζώτου ετησίως ανά εκτάριο χρησιμοποιήσιμης γεωργικής γης.

Πρόληψη και αντιμετώπιση ασθενειών και εχθρών

Η πρόληψη είναι απαραίτητη στην περίπτωση της βιολογικής ελαιοκαλλιέργειας, διότι δεν επιτρέπεται η χρήση των αγροχημικών. Με το κλάδεμα μειώνεται η πιθανότητα εμφάνισης ασθενειών και εχθρών. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι:

Η χρήση διαφόρων τύπων παγίδων για την καταπολέμηση του δάκου και το κλάδεμα ως ένα προληπτικό μέτρο για την αντιμετώπιση κάποιων εντόμων όπως το λεκάνιο αλλά και ασθενειών όπως το κυκλοκόνιο.

Ακόμη, υπάρχουν κάποια εγκεκριμένα σκευάσματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη βιολογική καλλιέργεια,(παράρτημα ΙΙ του Καν (ΕΚ) 889/2008).

 Συγκομιδή

Η συλλογή του καρπού μπορεί να γίνει χειρωνακτικά ή μηχανικά. Όταν γίνεται μηχανικά, τα μηχανήματα πρέπει να έχουν καθαριστεί καλά έτσι ώστε να μην μολυνθεί η παραγωγή και ο ελαιώνας. Συνήθως χρησιμοποιούνται σύγχρονα ελαιοραβδιστικά που έχουν τη δυνατότητα να μεταφέρουν τη  δόνηση τοπικά μόνο στο κλαδί που τους ενδιαφέρει, χωρίς να πληγώνεται το δέντρο.

Επιτυγχάνεται έτσι μια χρυσή τομή στην ποσότητα της παραγωγής αλλά και στη διατήρηση των φυτικών ιστών που είναι υπεύθυνοι για την παραγωγή της επόμενης χρονιάς.

Η καλλιέργεια της ελιάς αποτελεί χωρίς αμφισβήτηση την σπουδαιότερη καλλιέργεια στην χώρα μας. Έχει υψηλή οικονομική σημασία, καθώς τα προϊόντα της ελιάς αποτελούν βασική τροφή για τον άνθρωπο. Επιπλέον η βιολογική καλλιέργεια της ελιάς προσδίδει μεγαλύτερο οικονομικό όφελος στον καλλιεργητή και παράλληλα αποκαθιστά την αρμονική σχέση ανάμεσα στον γεωργό και στην φύση.   

Ραφαέλλα Φιλήμονος

Γεωπόνος